بدگویی و غیبت در قرآن

نویسنده: اِوِرِت راوسن
مترجم: امیر مازیار
بحث بیهوده‌ درباره‌ امور شخصی عضو غایب. در قرآن ممنوعیت‌های صریحی وجود دارد که عمیقاً با پدیده‌ی «غیبت» یعنی نشر آگاهانه‌ی اطلاعاتِ صحیح یا غلط به قصد بدنام کردن یک فرد مرتبط‌اند. در دو فقره از قرآن، تقریباً به نحو مبهم، به وقایع دردناک مربوط به سخنان مخرّب درباره‌ی همسران پیامبر پرداخته شده است. قطعاً برجسته‌ترین مورد بدگویی بدخواهانه که قرآن به آن اشاره می‌کند ماجرای بهتان به عایشه (حدیث الإفک) است، شایعه‌ای باطل درباره‌ی همسر پیامبر در زمانی که او تصادفاً در حین بازگشت از درگیری‌ای نظامی در بیابان جا ماند و مرد جوانی او را نجات داد. تهمت‌ها به نجابت او سرانجام تنها زمانی فرو نشست که وحی نازل شد (نور: 11-20) و بهتان زنندگان را منع و مؤمنان را سرزنش کرد که دروغ (إفک) و بهتانی را پذیرفته‌اند و ایشان را از پذیرش آنچه به آن علم ندارند برحذر داشت .

غیبت (اغتیاب، لَمز، هَمز، نَمیم).

در آیات 11-12 حجرات به مؤمنان توصیه شده است که از بی‌احترامی به یکدیگر به طرق گوناگون- تمسخر، عیب‌جویی (لاتَلمِزوا أنفسَکم)، استفاده از لقب‌های زشت، گمان‌های ناصحیح، جاسوسی و غیبت- بپرهیزند: «..... و بعضی از شما غیبت بعضی نکند (لایَغتَب)- آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده‌اش را بخورد؟ از آن کراهت دارید!». واژه‌ی خاصی که در اینجا برای غیبت به کار رفته (و از ریشه‌ای به معنای «غایب بودن» است) در جایی دیگر از قرآن نیامده، اما واژه‌ی مهم‌تر مربوط به عیب‌جویی، لَمز، در جای دیگر آمده است. در دو مورد (توبه: 58 و 79)، در نقد پیامبر و مؤمنان درباره‌ی توزیع صدقات، این واژه به کار رفته است و عموم مفسران آن را به معنای عیب‌جویی رودررو گرفته‌اند. اغلب ایشان «لُمَزة» را در لعن وارد در آیه‌ی 1 همزه (وای بر هر «هُمَزة لُمَزة») به همین معنا گرفته‌اند و آن را در تقابل با «هُمَزه» نشان داده‌اند، به معنای کسی که تنها پشت سر افراد از ایشان عیب‌جویی می‌کند؛ اما دیگران این تعاریف را عکس کرده‌اند یا بین این دو واژه براساس ژست (یا حالت بدنی) در مقابل سخن صریح تمایز گذاشته‌اند. «هَمَزات الشیاطین» در آیه‌ی 97 مؤمنون به نجواهای موذیانه تفسیر شده است؛ اما در جایی دیگر، که این واژه در میان رشته‌ای از صفات آمده است که به توصیف بدکاران می‌پردازند و از پیامبر خواسته شده از آنها متابعت نکند (قلم: 11)، مفسران «هَمَزات» را به معنای غیبت کننده گرفته‌اند و عبارت بعدی یعنی «مَشّاء بِنَمیم» را خبرچین بدخواه (کسی که با اخبار موذیانه قدم برمی‌دارد) معنا کرده‌اند.  

بدگویی و همسران پیامبر.

قطعاً برجسته‌ترین مورد بدگویی بدخواهانه که قرآن به آن اشاره می‌کند ماجرای بهتان به عایشه (حدیث الإفک) است، شایعه‌ای باطل درباره‌ی همسر پیامبر در زمانی که او تصادفاً در حین بازگشت از درگیری‌ای نظامی در بیابان جا ماند و مرد جوانی او را نجات داد. تهمت‌ها به نجابت او سرانجام تنها زمانی فرو نشست که وحی نازل شد (نور: 11-20) و بهتان زنندگان را منع و مؤمنان را سرزنش کرد که دروغ (إفک) و بهتانی را پذیرفته‌اند و ایشان را از پذیرش آنچه به آن علم ندارند برحذر داشت (Schoeler, 119-163). پیش از این فقره و متصل به آن (نور: 4-5) حکم عقوبت هشتاد ضربه شلاق برای کسانی است که زنان پاکدامن را متهم به زنا می‌کنند بی‌آنکه چهار شاهد داشته باشند (به زبان فقهی، جُرم «قَذف»). اشاره‌ای غیر صریح‌تر (تحریم: 1-5) به سلب اعتماد از یکی از همسران پیامبر مربوط است، که تفاسیر توضیحاتی متفاوت (و متقابلاً غیرقابل جمع) را برای آن عرضه کرده‌اند، اما در هر صورت قرآن در باب آن فرمان به توبه داد.
منابع تحقیق :
خواننده گرامی! منابع مقاله را در نسخه ی چاپی ملاحظه فرمایید.
منبع مقاله :
مک اولیف، جین دَمن؛ (1390)، دائرةالمعارف قرآن (جلد اول آ-ب)، ترجمه‌ی: حسین خندق آبادی، مسعود صادقی، مهرداد عباسی، امیر مازیار، تهران: انتشارات حکمت.